لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

ادبیات پارسی تجلی گاه آثار گران بها و ارزشمند اندیشمندان بزرگ، شاعران شهیر و ادبای گرانقدری است که ادبیات اصیل این کهن بوم را با خلق آثار فاخر خود از ترس حوادث و هجمه های فراوان در طول تاریخ مصون داشته اند. بررسی ماهیت و سرشت اندیشه های این بزرگان در بالا بردن سطح غنای ادبی بسیار اهمیت دارد. بررسی زوایای متعدد شخصیتی و اندیشه های شعرا و ادبا و نویسندگان در ابعاد مختلف دینی، عرفانی، عشق، فلسفه و... در ایجاد تصویر تازه و شناخت جنبه های جدید از لایه های فکری و اندیشه این افراد بسیار مثمر ثمر بوده و راه را برای ایجاد آثار نو و مسیری تازه می کند. از جمله کسانی که می توان به شناخت اندیشه های فکری و فلسفی آنها پرداخت. عارف بزرگ قرن پنجم هجری احمد غزالی است. احمد غزالی در آثار خود همواره حقیقت عشق را که اصل و اساس هستی می دانسته به وضوح نشان داده و در کتاب سوانح العشاق او مشحون از تصاویر، عبارات اشارت گونه، آیات و احادیث همراه با شعر است که مخاطب خاص خود را طلبیده تا بتواند در دریای ژرف و عمیق اشارات عاشقانه و عارفانه احمد غزالی غوص کرده و معانی پر رمز و راز و احوال درونی او را دریابداین مقاله با روش تحلیل محتوا و با ابزار کتاب خانه کنکاشی در معرفی و بررسی اندیشه های احمد غزالی دارد.

در سنّت عرفانی ما، احمد غزالی، یکی از عرفای برجسته­ای است که از منظرهای مختلف بر عرفا، نویسندگان و شعرای پس از خود تأثیر بسزایی گذاشت. یکی از ابعاد مهم شخصیت او، نظریه­پردازی در حوزه­های مختلف است. از این­رو بررسی آرا و نظرهای احمد غزالی از جنبه­های مختلف، ضروری و حائز اهمیت است. یکی از سویه­های بایسته و قابل وارسی در آثار غزالی، بررسی نگره­های او درباره عنصر «زبان» و ماهیت آن است. پژوهش حاضر که به ­شیوة توصیفی- تحلیلی و با رویکردی پدیدارشناختی به آثار احمد غزالی نوشته شده­ است، به بررسی آرای او در حوزة چیستی زبان می‌پردازد. نتایج این جستار نشان می­دهد که او در مواجهه با مقولة زبان، بیشتر دیدگاهی هستی­شناسانه دارد تا نگاهی ابزاری و زبان­شناسیک. غیر از رویکرد عام او به زبان که با عنصر «دل» پیوند دارد، با تأمل و درنگ در آثار غزالی می­توان تلقی او از مفهوم زبان را در دو حوزه دسته­بندی کرد: 1- بررسی چیستی زبان در معنای عام و بر پایة نظریة بازی­های زبانی 2- بررسی زبان در معنای خاصِ عرفانیِ آن در قالب گفت، سکوت و فراسکوت.

این مقاله برگرفته از پژوهشی در باب زیبایی شناسی کلام شیخ احمد غزالی (عارف قرن 5 و 6) در شاهکار عرفانی - ادبی او، «سوانح العشاق» می باشد. در این پژوهش برآنیم که نحوه بیان و انتقال مفاهیم عرفانی و عاشقانه شیخ را از رهگذر کلام شیوای او تحلیل کرده و نحوه سخن گفتن و تصویرهای شاعرانه وی را در این اثر تحلیل کنیم. بنابراین، پس از درآمدی موجز، دیدگاه شیخ را درباره مقوله زیبایی و زیبایی شناسی به اختصار بررسی کرده ایم. در خلال این بررسی است که دامنه سخن به «زیبایی شناسی عرفانی» کشیده می شود و تفاوت زبان اشارت و عبارت بیان می گردد. سرانجام برای نمایش زبان آوری شیخ احمد غزالی، تصویرآفرینی او در قالب های تشبیه، استعاره، کنایه، تشخیص و پارادوکس با ذکر نمونه هایی، معرفی شده است.

بر پایه نسبت خرقه شاه نعمت اله ولی در شجره نامه اش، طریقه احمد غزالی که رفتن این طریقت به مغرب از مسلمات تاریخ است با چند واسطه به شیخ ابومدین در تلمسان الجزایر می رسد. و پس از او نیز با میانجیگری مشایخی به شاه نعمت اله ولی در ایران می رسد. ابن عربی به عنوان پدر عرفان نظری، ابومدین را در جای جای نوشته هایش گرامی داشته و با عنوان شیخنا یا ابوالنجا از او یاد می کند. فخرالدین عراقی صوفی مکتب خراسان نیز پس از فراگرفتن فصوص الحکم نزد صدرالدین قونیوی کتاب خود به نام لمعات را بر سنت سوانح العشاق احمد غزالی می نویسد که قونیوی پس از خواندن لمعات آن را شرح فصوص معرفی می کند. با یافتن مستنداتی دال بر نسب طریقتی شاه نعمت اله می توان بر گسترش طریقت شیخ احمد غزالی تاکید کرد که بیشتر در قالب آثار نوشته شده پس از ابومدین قابل مشاهده است. نوشتار پیش رو به یکی از این زنجیره ها یعنی شیخ ابوالبرکات، شاگرد شاگرد احمد غزالی اختصاص دارد. احتمالها مورد بررسی قرار گرفت و میزان اعتبار آنها با یادکرد دلیلها مشخص شد.

سوانح العشاق احمد غزالی نخستین اثر به زبان فارسی است که به طور مستقل درباره عشق نوشته شده است. این اثر مجموعه ای از آرای غزالی درباره عشق، عاشق، معشوق و ارتباط میان آن هاست. از آن جا که این متن عرفانی بر آثار بعد از خود تاثیر بسیاری نهاده، از اهمیت فراوانی برخوردار است. موضوع بحث این مقاله بررسی ساختار این اثر است. موضوع متن سوانح و مفاهیم محوری آن، نویسنده را بر آن داشته تا خط سیر خاصی را در نوشتن متن در پیش بگیرد. در این مقاله، برای دنبال کردن این خط سیر، به دقت عبارات متن مورد توجه قرار گرفت و روند استفاده از الفاظ و مفاهیم در ساختار کلی اثر مطالعه شد. نتیجه اینکه تحت تاثیر نیروی ماورایی و آسمانی مفهوم عشق، به تشابه های الفاظ و عبارات در ابتدا و انتهای متن، تکرار عبارات، نوع گزینش واژه ها و شکل گردش دلالت ها، می توان گفت که سوانح العشاق ساختاری مدور دارد.

طریقه شاه نعمت اله ولی بر اساس آنچه در کرسی نامه ها آمده است به احمد غزالی (د 520 ق)، از عرفای مکتب خراسان و قطب سلسله معروفیه، منتهی می شود. این طریقه در مغرب عالم اسلام گسترش یافته و با چند واسطه به ابومدین (د 594 ق) در تلمسان الجزایر رسیده و سپس تا شاه نعمت اله ولی (د 834 ق) امتداد پیدا کرده است. نام ابومدین به عنوان شیخ ابن عربی به کرات در نوشته هایش مشاهده می شود. بنابراین با یافتن مستنداتی دال بر نسب طریقتی شاه نعمت اله ولی می توان گسترش طریقت احمد غزالی را از ایران به مغرب عالم اسلام، به واسطه شیخ ابومدین، پی گرفت. نوشته حاضر به یکی از این زنجیره ها یعنی شیخ ابوالفضل بغدادی، جانشین احمد غزالی، پرداخته است. احتمال ها برای تعیین هویت حقیقی او بررسی شده و میزان اعتبار آنها با بیان دلایل مشخص گردیده است.

عشق یکی از موضوعات مهم در عرفان است، این موضوع در عرفان مسیحی و عرفان اسلامی از اهمیت فراوان برخوردار است. هدف این تحقیق پاسخگویی به این مسأله است که: چه رابطه ای میان عشق در اندیشه ای مایستر اکهارت و احمد غزالی وجود دارد؟ این تحقیق که از نوع توسعه ای است با روش توصیفی تحلیلی و روش تحقیق کتابخانه ای به اثبات فرضیه» وجوه شباهت و تمایز عشق در دیدگاه دو عارف نامبرده« پرداخته است. اکهارت عشق را دارای ویژگی های: یت تقرب و همانندی با محنت، سعادت مندی، انحصار طلبی، شبیه سازی، ضّد و تقابل با ریاضت، وحدت، تکمیل کننده روح و سکر دانسته و راه وصول به عشق را: خوف، مساوات، وحدت و انجام فرامین الهی می داند. غزالی عشق را پیوند میان عاشق و معشوق دانسته و بحث از حقیقت عشق را ناممکن می داند و عشق را دارای ویژگی: بیان ناپذیری، وحدت، قدم، آمیختگی با روح، مشکک بودن، بال، بیگانگی میان عاشق و معشوق، سکر و نامهری میان عاشق و معشوق دانسته و راه وصول به آنرا ظن و انفصال از خویش می داند. در دو نظریه تشابهات و تمایزات زیادی دیده می شود. نکات بیان شده می تواند مبنای پژوهش های بعدی در باب عشق قرار گیرد.

از جمله شخصیت های کم نظیری که در قرن پنجم هجری پا به عرصه وجود نهاد، احمد غزالی است. این شخصیت با آن که تاثیر فراوانی در ادب فارسی و عرفانی از خویش برجای نهاده است اما آن چنان که سزاوار و شایسته بود شناخته نشده است.از احمد غزالی آثار متعددی بر جای مانده است اما کتاب سوانح العشاق او از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا زبده افکار و مهمترین اندیشه ها و تفکرات او را باید در این کتاب سراغ گرفت. سوانح از گنجنه های با ارزش ادب فارسی محسوب می شود که در باب عشق و حالات گوناگون آن به رشته تصنیف در آمده است. نثر این کتاب در بسیاری از موارد به شعر نزدیک شده و با احساسات و تخیلات شاعرانه گره خورده است. وجد و شور ذوق و سرمستی نویسنده را کاملا می توان از سطر سطر جملات کتاب مشاهده نمود. بسیاری از حقایقی که در سوانح بیان شده حاصل تجارب چندین و چند ساله غزالی در امر سیر سلوک است. او نه تنها در مسیر عشق و عرفان صاحب نظر است بلکه در علم روانشناسی و موشکافی روان افراد نیز از تبحر استادی خاصی برخوردار است. در باب اهمیت و ارزش این کتاب همین بس که در آثار مشهور بعد از خود تاثیر بسزایی بر جای نهاده است. با آنکه محور اصلی این کتاب در باب عشق است اما بسیای از حقایق و اصطلاحات عرفانی با دیدی کاملا روشن بینانه و مبتکرانه مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

گونۀ باورها و برداشت های احمد غزالی در بستر عرفان، جلوۀ ویژه ای از شکل و معنا را ارائه کرده است. پرهیز غزالی از پرداختن بی واسطه و آشکارا به عرفان، سوای ناهمگون شدن بافت متنی آثار وی با سایر آثار عرفانی، سبب ابهام زایی در بافت متنی نیز شده است. در کتاب سوانح غزالی، تقابل های دوگانۀ بی شماری در سطح روساخت دیده می شود؛ امّا با توجّه به دگردیسی هایی که در سطح پیوندها و دیگر سطح های وابسته به آن ها رخ داده، اقتدار متن سوانح العشّاق به وضعیتی موقّت و گذرا بدل شده است؛ ازاین رو، در ژرف ساخت، هم تراز با منطق دریدایی، گاه با واسازی سویه های تقابل های دوگانه و انتقال آن ها، سطوح واقعیت به سطوح انتزاع دیگری دگرگون گردیده و با خلق پیوندهایی تازه بین آن ها، عرصۀ تک معنایی و قطعیت معنا به چالش کشیده شده است. این شیوه، گاه با دگرسانی بار ارزشی دال ها همراه بوده و گاه با به کارگیری شیوۀ هم این و هم آن، به جای شیوۀ یا این یا آن (جایگزین شدن تفاوت به جای تمایز)، سبب آفرینش سطح تازه ای بر مبنای پارادوکس شده است. در مقالۀ پیش رو، پس از شناخت اصطلاحاتی چون اقتدار، مرزهای آشنا و بیگانه، تفاوت و تمایز، سطوح انتزاع، پیوند و تفاوت، بر پایۀ روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی گونه های پارادوکس در سوانح احمد غزالی پرداخته شده است.